De zeldzaamheid van een donkere hemel

Een donkere hemel is een zeldzaamheid. Wist je dat onze aardbol zwaar te lijden heeft onder lichtvervuiling? En dat dieren en mensen stukken gezonder zijn als ze echt pikdonkere nachten hebben? En dat Nederland een van de meest lichtvervuilde landen ter wereld is en de meeste mensen de Melkweg nooit meer kunnen zien? 26 oktober is het Nacht van de Nacht en kun je het genot van de duisternis beleven. Het hele jaar door kun je naar Nationaal Park Lauwersmeer.

Miljoenen jaren lang heeft al het leven op aarde een voorspelbaar ritme gehad van dag en nacht. Het zit in het DNA van alle planten, dieren en mensen. Al het leven op aarde hangt af van die balans tussen licht en donker. Licht heeft direct invloed op voortplanting, voeding, slaap en bescherming tegen vijanden. Elk dier heeft z’n ‘moment’ in de 24 uur, de ene soort leeft ’s nachts, de andere soort overdag, de andere soort weer in de schemerzones.

Dag donkere hemel

De uitvinding van het elektrische licht aan het eind van de 19e eeuw was een revolutie. Maar dat was ook meteen een verstoring van de dag- en nachtcyclus van het leven op aarde.

We zijn in de afgelopen 150 jaar van alles gaan verlichten. En de hoeveelheid kunstlicht is de afgelopen 20 jaar explosief toegenomen met de opkomst van de goedkopere led-verlichting. Sierverlichting wordt nog vaak gezien als positief en een teken van luxe: monumenten worden rijkelijk uitgelicht, bedrijven laten ’s nachts het licht in hun panden aan, puur voor de show. Maar ook snelwegen, bedrijventerreinen, luchthavens en kassencomplexen baden in het licht. En dan heb je nog al die lichtreclames overal.

Als je door Nederland rijdt, zie je vaak van ver een oranje vlek boven een stad. Dat is afkomstig van zogeheten ‘overbodig kunstlicht’. Dat licht gaat veelal ongebruikt de dampkring in en weerkaatst op stofdeeltjes, waterdeeltjes en ijsdeeltjes en dat levert die oranje gloed op.

Daar worden nu langzamerhand maatregelen genomen om letterlijk te dimmen, zonder dat de veiligheid doet afnemen. Vaak is juist gedimder licht zelfs effectiever dan het diffuze en daardoor verblindende strooilicht. Ook andersoortige armaturen kunnen helpen met het licht de juiste kant op richten. En dan de derde eenvoudige oplossing: doe al het licht (ook het ‘goede’) uit als het niet (meer) nodig is.

donkere hemel in Nederland — Lichtkaart van Nederland. Je ziet meteen waar de steden en grote woonkernen zijn. De roze, rode en gele plekken zijn het lichtst. De blauwe en donkerblauwe plekken het donkerst.

Wat een te lichte hemel teweegbrengt

Voor nachtdieren is kunstlicht waarschijnlijk de meest dramatische verandering die mensen aan hun leefomgeving hebben toegebracht. Er sterven elk jaar miljoenen vogels, omdat ze botsen tegen onnodig verlichte gebouwen en torens, of gedesoriënteerd raken tijdens hun overwintervlucht, omdat ze koersen op de zon, maar er ineens overal zonnen lijken te zijn.
Ook andere dieren hebben last van kunstlicht, zoals amfibieën, vleermuizen, zoogdieren, insecten en ook planten. Hier lees je er meer over. Van alle dieren op onze planeet, lijdt de zeeschildpad het allermeest onder nachtelijke lichtvervuiling. Lees verder (Engelstalig) als je hierover meer wilt weten.
Onderzoek wijst uit dat kunstlicht ’s nachts een negatief effect heeft op de gezondheid van mensen. Het kan zelfs een toename van overgewicht, depressies, slaapstoornissen, diabetes, borstkanker veroorzaken.
De mens raakt vervreemd van zijn ‘connectie met het grotere geheel’. Als je de sterrenhemel niet meer kunt ontwaren, raak je ook een deel van je contact met de natuur, de wereld en het heelal kwijt, wat uiteindelijk een fundamenteel gemis is.

Hoe kun je je eigen omgeving ‘verdonkeren’?

Zo kun je het schadelijke effect van lichtvervuiling tegengaan voor jezelf en je omgeving:

Doe buitenverlichting alleen aan op de plek en het tijdstip waarop het echt nodig is. Maak het dan niet lichter dan noodzakelijk. Kies bijvoorbeeld voor een sensorlamp die alleen aangaat als je in de buurt komt. Of plaats lantaarns, kaarsen en lampionnetjes in plaats van felle elektrische verlichting.
Kies voor lampen die naar beneden richten, en eventueel afgeschermd zijn aan de zijkanten.
Beperk blootstelling aan blauw licht (in beeldschermen en ledlampen) met name ’s avonds: beter voor je bioritme, je slaap én je ogen.
Lees verpakkingen met cfl- en ledlampen voor info over de kleurtemperatuur. Kies voor een lage kleurtemperatuur voor binnen- en buitenverlichting.
Maak je slaapkamer ’s avonds lichtdicht met verduisterende (rol)gordijnen, raamfolie en kierstrips (of wie weet voldoet al een wasknijper voor je vervelende gordijnkier). Dan slaap je gegarandeerd beter.
Kijk of je gemeente of werkgever bereid is voor natuur- en mensvriendelijkere buitenverlichting te kiezen, dat ook nog eens veel geld bespaart.
Ga op zoek naar de donkerste plek in jouw nabije omgeving:

Zo ervaar je de ultieme duisternis

4 tips om de donkere hemel op te zoeken.

1. In de juiste periode: herfst en winter

Zomernachten zijn het minst donker, zeker in de noordelijke landen op het noordelijk halfrond. De beste donkere hemel tref je van mei tot eind juni, alleen zie je dan wat minder sterren. De allerbeste periode is herfst, winter en vroege lente.

Voorjaar en najaar zijn perfect om sterrenstelsels en planeten te ontdekken, de winter is het beste voor sprankelende sterrenhemels. En kijk dan ook nog even naar de precieze periode: rond middernacht in het eerste of derde maankwartier. Je ziet dan vele planeten en de maan met zijn kraters.

2. Op een speciale nacht: Nacht van de Nacht

In 2019 is de datum van de Nacht van de Nacht op 26 oktober. Overal in het land zijn er dan activiteiten die de duisternis vieren. Bedrijven en gemeenten zorgen dat het licht zoveel mogelijk uit is in hun gebouwen en ook reclamezuilen worden gedoofd.

TIP: bezoek een activiteit in het noordoosten (Friesland, Drenthe, Groningen) want daar is het het allerdonkerst.

3. Op de juiste plek: in een Dark Sky Park

Nederland is een van de lichtste landen. Maar ook andere landen kampen met lichtvervuiling. De organisatie IDA (International Dark-Sky Association) wijdt zich aan de promotie van Dark Sky Parks en spoort overheden aan ze op te richten. Een DSP is een toegankelijk natuurgebied waar de nacht van een onderscheidende kwaliteit is, en waar je een heldere, fonkelende sterrenhemel kunt bewonderen als het helder is.

Het is een gebied dat beschermd wordt vanwege de wetenschappelijke, natuurlijke, educatieve en culturele waarde. Er heerst een zogeheten lichtprotocol, het is er intens donker. De duisternis is er zelfs beschermd. Verder staat er altijd een educatiecentrum waar je meer kunt leren over het belang van duisternis op onze aardbol.

Er zijn zo’n 40 Dark Sky Parks op aarde. Beroemd zijn Death Valley en de Grand Canyon in de Verenigde Staten, Galloway in Schotland en de Eifel in Duitsland. Op de website van de International Dark-Sky Association lees je over de missie en doelen en waar je ter wereld nog meer donkere-hemelparken kunt vinden.

In Nederland hebben we twee DSP’s: sinds 2016 Nationaal Park Lauwersmeer, een jaar eerder kreeg de Boschplaat op Terschelling het predikaat.

Melkweg en sterrenbeelden: misschien behoor je zelf tot de 80% van de Nederlanders die de Melkweg vanuit zijn eigen woonplaats niet kan zien door lichtvervuiling die omhoog schijnt en zo sterrenschijnsel verzwakt? In Dark Sky Park Lauwersmeer kun je de Melkweg wél bewonderen. Ook kun je bij heldere hemel de sterren van Cassiopea, Perseus, Grote en Kleine Beer, de Poolster en de Dolfijn zien. Op sommige nachten kun je zelfs het beroemde noorderlicht van de Noordpool spotten, niet het groen, maar wel de rossige gloed erboven.

TIPS:

Vanaf een zogeheten ‘hemelplatform’ kun je ’s nachts liggend naar de sterren kijken. Er staat er eentje bij het grote beeld van een zeearend bij de Vlinderbalg (naast de weg naar Lauwersoog) en de andere staat vlakbij restaurant Suyderoogh in Lauwersoog.
Er zijn donkere excursies onder leiding van een boswachter, zie de agenda van Activiteitencentrum Lauwersnest van Staatsbosbeheer (waar ook een interessante expositie is te zien over het Dark Sky Park). Lees mijn eerdere blogartikel over zo’n wandeling.
Ook is er de Dag- en Nachtkaart, met een aantal tips voor donkere wandel- en fietsroutes.

Slapen onder de sterren: Kamperen kan op natuurcamping De Pomp in Nationaal Park Lauwersmeer, op 3 kilometer van Dokkumer Nieuwe Zijlen.

Mijn persoonlijke tips voor eten & drinken voor zonsondergang: in de haven van Lauwersoog staat de verrukkelijke viskeet ’t Ailand. In Dokkum kun je bij KB Food aan Keppelstraat 4 een lekkere hapjesmaaltijd samenstellen. Of haal verse vis in Zoutkamp en picknick op een mooie plek. Meer inspiratie over de omgeving vind je op de infosite van Friesland > Friesland Style.