Dossier Paardenbloem

paardenbloem dossier

PLANTAARDIGHEDEN * Elk jaar kies ik een jaarplant om me in te verdiepen. In 2022 is dat de paardenbloem. Op 24 april is het de Dag van de Paardenbloem, een mooi moment om het begin van dit Dossier te publiceren en wat aandacht te vragen voor deze schijnbaar gewone bloem.

Luister hier naar een item over de paardenbloem op mijn tuin Verderland in het radioprogramma Vroege Vogels van 24 april 2022.

En voor ik verder van wal steek, eerst even een stukje poëzie:

Ik kreeg een mail van Bertus Beltman naar aanleiding van het Vroege Vogels-item: “Toevallig heb ik, als een van de gemeentedichters van Emmen, een gedicht geschreven waarin de pluisjes van de paardenbloem gebruikt worden om aan te geven op welke toevallige wijze het plaatsje Erica zijn plek vond op de Drentse heide.
Dat gedicht is op muziek gezet door Erwin Budike en wordt gezongen door Door van der Keur. Het geheel is in beeld gebracht door mijn kleinzoon Jelger Beltman.
Omdat ik niet weet of paardenbloemen vaker bezongen worden en u zo enthousiast over de bloem sprak,
leek het me een idee om u op het liedje te attenderen.”

Duizenden soorten

Wist je dat er in een gemiddelde tuin meerdere soorten paardenbloemen kunnen voorkomen en in een gemiddelde wei wel 60 soorten? En dat er in Nederland meer dan duizend paardenbloemsoorten (microsoorten) zijn, waarvan er 250 zijn gedetermineerd? En op de hele wereld er wel vierduizend voorkomen?

De latijnse naam voor paardenbloem is Taraxacum. Een heerlijk klinkende naam. Er zit wat ritmisch in, en iets daadkrachtigs. Helemaal geschikt voor deze plant die zich met één penwortel diep, diep, diep de grond inpriemt.

In het Frans heet de paardenbloem pissenlit, wat betekent: plas-in-bed. In het Spaans en Duits noemen ze de bloem heroisch ‘leeuwentand’: diente de león en löwenzahn, wat in het Engels is verbasterd tot dandelion. Waarom wij hem zo simpeltjes ‘paardenbloem’ noemen? Dat schijnt wat ongewis te wezen. Niet eens alle paarden lusten ‘m schijnbaar. Ik heb zelf wel eens een hond ze zien opslobberen uit het gazon. De plant heet ook wel hondsbloem, maar dat heeft weer een andere oorsprong (hier ga ik later dit jaar op in).

Brievenbesteller, is ook een naam die ik tegenkom, in relatie tot het pluis dat de wijde wereld intrekt.

Bedreigd, ja écht!

Wat ik niet wist, is dat de paardenbloem sterk bedreigd is. Dat kun je je toch bijna niet voorstellen. En toch is het zo. Dat zegt botanist Karst Meijer van het Herbarium Frisicum, die al sinds 1978 bezig is met de bloem. “In mijn jeugd in de zestiger jaren, zag heel Friesland geel van de paardenbloemen. Toen gonsten de weiden van leven en bruisten ze van de vogels. En als je nu Friesland in gaat, is het helemaal groen en zie je bijna geen paardenbloem meer. In korte tijd zijn de paardenboemen vrij snel aan het verdwijnen en ook de specifieke soorten zijn achteruit gegaan.”

Ach, het is maar een paardenbloem

“Mensen denken: ach, een paardenbloem is een paardenbloem, maar dat is dus niet zo. Zo heb je de moeraspaardenbloemen, van de sectie Taraxacum palustre. Daartoe behoren soorten die zo sterk bedreigd zijn, enkele ervan zijn al niet meer teruggevonden. Die groeien in zo’n specifiek milieu/habitat. En dan is het niet alleen de paardenbloem die verdwijnt, het is die héle habitat. Daar kun je dan ook weer de achteruitgang van de weidevogels aan koppelen. Want als die kuikens uit hun ei komen, zijn ze afhankelijk van de insecten en van de bloemen waar die op vliegen. En dat waren dus ooit de paardenbloemen. Als er vroeger 60 soorten stonden, vind je er nu nog maar twee of drie. De rest is gewoon weg. Die achteruitgang ligt aan het gebruik van pesticiden, maaibeheer, overbemesting, opwatering. En dat zie ik niet goedkomen, zoals het nu gaat. “

TIP Maai de planten niet voor eind april/half mei.

TIP Boeren en terreinbeheerders die akkerranden inzaaien, zouden daar voor een veel vroegere bloei en vroeger aanbod van nectar paardenbloemen (bij voorkeur voor dat type grond) kunnen inzaaien. Dan bied je de weidevogels veel meer voedsel van de op de bloemen vliegende insecten.

Dag van de Paardenbloem

Karst bedacht in 2020 de Dag van de Paardenbloem, de laatste zondag van april, om aandacht te vragen voor de verdwijnende plant. “Al sinds 1981 verricht ik onderzoek naar de paardenbloemen en heb ik met mede-onderzoekers veel gegevens verzameld.” Hij heeft een speciale website gemaakt, die is gericht op het determineren van de Nederlandse paardenbloemsoorten. Inmiddels doen ook Engeland en Ierland mee met deze dag.

Wat kunnen we doen?

“Karst, wat kunnen wij als natuurliefhebbers doen”, vroeg ik. Hij zei: “Met z’n allen accepteren dat die paardenbloem er staat. Laat in je straat de paardenbloem tussen de voegen staan. En ook in je gazon of tuinborder. Ik zag laatst op sociale media dat de plantsoenendienst van een gemeente met een gasbrander alle paardenbloemen weg had gebrand. Dat ‘beheer’ moet stoppen. We moeten inzien dat paardenbloemen belangrijk zijn. Dat ze ons in heel veel zaken kunnen helpen. Het is het boegbeeld van de biodiversiteit. Iedereen kent de paardenbloem en niemand weet er iets van. En behalve dat-ie belangrijk is voor de insecten en de vogels, is-ie ook nog eens goed voor onze gezondheid.”

Iedereen kent de paardenbloem en niemand weet er iets van.

Karst Meijer

Jaarplant

Ik heb in 2022 de paardenbloem als jaarplant gekozen, wat betekent dat ik er het hele jaar meer aandacht aan besteed en extra met de plant bezig ben en er eens goed naar kijk, de plant proef, er veel over lees, wat mee uitprobeer en mensen over spreek. Vorig jaar was dat de brandnetel.

Ikzelf ben vooral dol op de paardenbloem omdat de plant vele eigenschappen heeft, die ik hier in dit Dossier Paardenbloem allemaal ga beschrijven en waarmee ik jou als lezer hoop te inspireren. De paardenbloem heeft heel veel te bieden, zoals Karst Meijer al zei. Ik ben in de literatuur en uiteenlopende floraboeken gedoken om alle feitjes en weetjes te verzamelen en doe dat komend jaar dus voortdurend, dus dit dossier zal groeien. Heb je zelf wat te vertellen, of een bijzondere paardenbloemherinnering? Zet ‘t in de comments onderaan dit artikel!

Stevig verankerd

Ten eerste wil ik meteen even imponeren met een afbeelding waar je U tegen zegt. Respect voor de Taraxacum als je dit ziet, de wortel reikt tot zo’n 2 meter 40 diep (klik op het plaatje dat afkomstig is van de digitale plantcollectie van de universiteit Wageningen):

Je begrijpt meteen waarom deze plant belangrijk is om de bodem te voeden: zijn wortel reikt zo diep, dat hij mineralen van ver uit de aarde naar boven kan zuigen en ook water van ver kan opzuigen.

Als paardenbloemen in wei of gazon staan, kun je ze maaien wat je wilt, ze blijven teruggroeien. Bij het afsnijden van een rozet maakt de wortel meerdere nieuwe rozetten aan.

Uiterlijk

Als je als leek de verschillen wilt herkennen tussen de honderden microsoorten die horen tot enkele secties (verdeeld per biotoop, zoals hooiland, zand, kust, kleigrond, moeras), dan zie je dat vooral aan de bloem, legt Karst Meijer uit. “De kelkbladen zijn de groene bladeren onderop de bloem, waar de gele in ‘zitten’, ook wel omwindsel genoemd. De meest algemene paardenbloemsoorten hebben dat omwindsel teruggekromd (hangend) naar de stengel toe. Naarmate je soorten vindt waarin dat zich gaat oprichten, dat strakker aansluit, dan heb je te maken met specifiekere of bijzondere soorten. En dan ga je kijken naar de kleur van dat omwindsel. Bij de sectie Taraxacum hamata is dat heel donkergroene bijna zwarte kop. Ook de periode van bloei is een kenmerk.”

Verder onderscheidskenmerken:

  • Bladlobben zijn zeer fijn of scherp getand of bijna niet, of omgekruld
  • Blad is donkerder of lichter, of zelfs gevlekt
  • Blad heeft lichte beharing of niet
  • Blad- of bloemsteel is groen of rood
“Ik ken geen bloem die zo de afspiegeling is van de zon op aarde als deze. Ik vind dat de paardenbloem nog meer recht heeft om zonnebloem te heten, dan de zonnebloem”, vond vriend Marius gisteren, terwijl hij een foto doorstuurde van deze knalgele tweeling in het Amsterdamse Beatrixpark.

Kenmerken bloem

Aan elke stengel zit één bloemhoofdje. Met enige fantastie zie je er de manen van een leeuwin in, of tientallen zonnestralen. De binnenste bloemblaadjes hebben krulletjes. Je ziet bloei van januari, maar vooral van maart tot en met mei, maar soms ook later opnieuw in augustus. Dat zijn dus verschillende soorten paardenbloemen die elkaar opvolgen in bloei. De bloemen openen zich zodra de zon begint te schijnen en sluiten zich ruimschoots voor de schemering. Ook als het regent houden ze zich gesloten.

Kenmerken stengel

De stengel is hol en glad en kan groen of rood zijn. Als je de stengel plukt, zie je melksap opwellen. Er wordt beweerd dat je er wratten en puistjes mee weg kunt krijgen, let op, het kan nogal hardnekkig op je huid afgeven.

Die witte smurrie uit wortel en steel bevat latex. Momenteel zijn bandenfabrikanten als Vredestein en Continental daarmee aan het experimenteren, ter vervanging van de rubberboom. Daar merkt expert Karst Meijer overigens bij op dat ze experimenteren met een ‘seksuele variant’ van de paardenbloem. “Een Russische soort die kan kruisen, terwijl de inheemse soorten hier ‘a-seksueel’ zijn en niet kruisen. Wat gaat er dan met die soorten gebeuren als met die variant grote velden worden aangelegd en ze zich verspreiden?”

Zeer scherp getande bladlobben in deze paardenbloemrozet op Verderland in Tilburg (voornamelijk zandgrond met rijke toplaag).

Kenmerken blad

Aan de voet van de stengel bevindt zich een rozet van bladeren. Die herken je aan de tanden, die per soort verschillen in aantal, grootte, diepte en scherpte. De tanden wijzen altijd als een pijl naar buiten.

De nerf van het blad kan heel lichtgroen tot donkerrood zijn.

Kenmerken knop

Als je een paardenbloem uitgraaft, zie je dat de knoppen zich al helemaal onderaan in de plant ontwikkelen, tussen de wortel/steelaanzet. Er zitten daar kleine geelwitte malse bloemknopjes, die omhoog reiken zodra hun steel uitgroeit. Als je de bloem maait, blijft die steel kort en gaat de knop wel open.

Kenmerken zaadbol

Een van de magische momenten is wanneer de bloem is uitgebloeid. Dan ontstaat een pluizige witte bol. De zowat honderd pluisjes zijn allemaal kleine parachuutjes die met een steeltje aan een puntig zaadje (‘lang gesnaveld nootje’) wegzweven als je tegen de bol blaast (doe een wens!) of als de wind ertegenaan waait. Het puntje priemt zich een stuk verderop in de grond en kan zich daar vestigen als plant. Veel kunstenaars en ontwerpers hebben de paardenbloem als inspiratiebron, denk maar aan de lamp Maskros van Ikea.

Waar

In Azië, Europa en Noord-Amerika (daarheen meegenomen door de kolonisten).

In onze contreien groeien ze in grasrijke gebieden, op braakliggend terrein, weides, bosranden, tuinen, straat- en stoepvoegen, bermen, maar dus ook in speciale biotopen zoals een moeras. Op elke soort grond staan weer andere soorten. Zo vind je op zandgrond andere paardenbloemen dan op kleigrond.

Paardenmiddel voor mensen

Als je mee wilt in de trend van eetbare bloementuin, of een voedselbos(je) overweegt: de paardenbloem is de makkelijkste plant. De meeste delen zijn eetbaar: wortel, blad, jonge bloemknop en bloem.

TIP Ik heb een aparte blogpagina gemaakt met recepten en kweekideeën.

Medicinale plant

De plant bevat vitamine A en C en de elementen calcium, kalium, silicium en borium. Er zit ook lecitine in, een stof die het denkvermogen bevordert.

De paardenbloem is een van de planten die goed helpen tegen voorjaarsmoeheid. Hij wordt gebruikt om te ontgiften en als diureticum – plasmiddel om de nieren beter te laten functioneren. Verder is het een goede plant om de spijsvertering en stofwisseling op gang te brengen. Ook is paardenbloem goed voor je bindweefsel.

De bladeren (rauw of driemaal daags als thee) helpen volgens o.a. de Zakencyclopedie van de Kruidengeneeskunde tegen allerlei kwalen, zoals aambeien, blaasontsteking, bloedarmoede, galstenen, diverse leverfalen, jicht, nierkolieken (pijn als een niersteen aan de wandel gaat), osteoporose, reuma, suikerziekte en spataderen. NB Ik noem hier wat ik in gespecialiseerde en betrouwbare boeken vind, vanzelfsprekend ga je met aanhoudende ernstige lichamelijke klachten naar een deskundige arts.

Citroenvlinder op een Overijsselse paardenbloem.

Superfood voor dieren

Konijnen en kippen zijn er dol op. Geiten, schapen en koeien gebruiken de paardenbloem als medicijn.

Kwekerij Arborealis is gespecialseerd in o.a. eetbare planten voor paarden: “Wist je dat veel paardenbloemen in je paardenwei een goed teken is? Paardenbloemen leveren vitaminen en mineralen en hebben een geneeskrachtige en reinigende werking. De wortel is het krachtigste deel van de plant. Bij ons op de kwekerij ziet het momenteel geel van de paardenbloem. Waar het kan, en dat is vaak, laten we ze gewoon staan. Ze zijn in deze periode namelijk onmisbaar voor bestuivers. Als we er toch een moeten wegsteken, bieden we de plant in zijn geheel aan aan de paarden.”

Puttertjes lusten graag paardenbloemzaden.

De plant is één van de waardplanten van de (nacht)vlinders roomvlek, gamma-uil, grasbeertje, huismoeder, kleine beer, agaatvlinder, breedbandhuismoeder, puta-uil, zuringuil en witte tijger (bron: Natuurlexicon.be),

Bijen schijnen paardenbloemen lekkerder te vinden dan fruitbloesem. Er vliegen 27 bijensoorten op de paardenbloem, waaronder het roodgatje, de grijze zandbij, honingbij, tweekleurige slakkenhuisbij, weidebij, wilgenhommel, wimperflankzandbij, zandhommel, zwartbronzen zandbij, wespbijen en bloedbijen. Er is zelfs een paardenbloembij (Andrena humilis). Dat is een zandbij die is gespecialiseerd in bloemen van de composietenfamilie, waaronder dus de paardenbloem. Deze bij leeft op wegbermen, dijken en schrale weilanden in natuurgebieden die niet zo intensief worden beheerd.

Verder vliegen er voor de nectar en het stuifmeel talloze vlinders en (zweef)vliegen op. Ook zie je er mieren in het geel rondscharrelen.

Slakken eten van de afstervende stengel en lege bloembodem. Kleine naaktslakjes schuilen soms tussen de stengels.

TIP Maak een junglegazon en laat daar paardenbloemen staan. Je zult bij hittegolven ook zien dat ze groen blijven terwijl het gras verdort.

Caroline Elfferich mailde me haar interessante artikel over 11 mieren in de paardenbloem en stengellengtes van een meter!

Superhero voor andere planten

Paardenbloemen verwerken de mineralen kalium en calcium tot een licht verteerbare vorm, zodat die makkelijker worden opgenomen door 1. de insecten die de nectar en stuifmeel nodig hebben 2. mensen die de bladeren of wortel eten 3. de bodem.

Bijzonder is dat zaden van een paardenbloem alleen wortelen in grond die deze mineralen nódig heeft.

Van de bladeren en resten kun je een voedzame plantgier (plantaardige mest) maken. Laat 2 weken in een met regenwater gevulde emmer of bak staan, in de zon.

Speelplant

Met de paardenbloem wordt ook heel wat afgeknutseld. Zie dit filmpje op Instagram.

Cultuur

Ik ga hier later dit jaar uitgebreid schrijven over de culturele achtergronden van de paardenbloem, zoals bijgeloof en hekserij rondom de plant. Voor nu vul ik dit onderdeel in met The Rolling Stones, een tip van Femmie Funcke-Elshout:

Bronnen

Buiten de direct in de tekst genoemde bronnen, raadpleegde ik de volgende boeken:

  • Heukels’ Flora van Nederland
  • Marry’s lessen uit de natuur (Marry Foelkel)
  • Elseviers gids van keukenkruiden, specerijen en andere smaakmakers
  • De Kleine Dokter van A. Vogel

Deze website houdt statistieken van uw bezoek bij. Wij gebruiken hiervoor Google Analytics, maar zonder persoonlijke gegevens door te geven. Geef hier uw keuze aan.